Nghĩ Đôi Chút Về Truyện Ngăń ( 2 )

Truyện ngắn là thể loại văn học đem đến nhiều hứng thú với người sáng tác và người đọc. Các tiểu thuyết gia và những nhà văn hàng đầu lừng lẫy tên tuổi thường mong ước viết được một, hai truyện ngắn ‘để đời’. Song, trong lĩnh vực sáng tác truyện ngắn, rất nhiều nhà văn tỏ ra quan ngại, coi việc viết truyện ngắn là một bước thử thách cam go với nghề viết (“Không thể nói chơi !” ).
Nếu như có ai trong giới nghiên cứu văn học thử làm bản lược kê quan niệm về truyện ngắn của các nhà văn thời trước và thời nay, chắc hẳn sẽ thấy mỗi nhà văn cảm nghĩ về truyện ngắn theo một cách riêng. Có nhà văn nghĩ rằng, để thành nhà văn, trước hết “cần thử sức ban đầu với những truyện ngắn đầu tay”; và, “viết truyện ngắn là giai đoạn đầu ‘tập sự’ để viết truyện dài, tiểu thuyết”. Nhà văn Nguyễn Thụy Long, tác giả cuốn tiểu thuyết nổi tiếng Loan Mắt Nhung, đã từng tâm sự: “Tôi khởi sự viết văn bằng truyện ngắn”. ( Những truyện ngắn hay nhất của quê hương chúng ta / Sách do Nhà Xuất bản SỐNG MỚI x.b ). Còn theo nhà văn Bình Nguyên Lộc (tác giả của nhiều truyện ngắn, truyện dài, biên khảo...), thì “ thể truyện ngắn khá cô đọng, tuy không cô đọng được như thơ, chớ không quá loãng như tiểu thuyết. Viết truyện ngắn thì dễ làm loại văn súc tích hơn là viết truyện dài. Loại văn súc tích rất cần cho một loại đề tài nào đó, mà người viết sẽ không thành công nếu họ dùng loại truyện dài”. (Theo cuốn sách đã thượng dẫn). Một quan niệm nữa của nhà văn sinh tại Quảng Nam, Cung Tất Biền (Tên thật là Trần Ngọc Thao), có truyện ngắn đã đăng trên Tuần báo Nghệ Thuật từ 1966, và đã cong tác với nhiều Tuần báo, Tạp chí, các Nhật báo thời đó…- quan niệm sau đây của nhà văn sinh trưởng nơi miền Trung rất sáng rõ về thể loại truyện ngắn:
“ Viết một truyện ngắn được xem là hay, rất khó. Ngay cả những nhà chuyên về truyện ngắn, cũng chỉ có một thời kỳ viết được truyện hay mà thôi, còn chỉ là... Mỗi truyện ngắn có một “định mệnh” với người viết, đẩy ra một chân trời, hoạt họa một chân dung, bày tỏ một thế giới mới. Với một kỹ thuật cao, ở truyện ngắn ta nói được nhiều điều cần thiết hơn ở truyện dài; người đọc dễ nhận, dễ xúc động; y như ta đưa dẫn họ đến cái chóp núi chót vót, để bất ngờ thấy một thung lũng bàng bạc bên kia...”(Sách đã dẫn trên).

Sự khác biệt trong quan niệm hay trong tâm lý của mọi người là chuyện bình thường như nhiều người vẫn biết. Người ta thường nói đến tâm lý hướng nội hoặc tâm lý hướng ngoại của ai đó. Nói một cách khác, có người ưa thích đọc sách, nghe nhạc; có người ham chuộng các sinh hoạt số đông như thể thao, các hoạt động vui vẻ ngoài trời... Vì thế, nên quan niệm của họ về một vấn đề nào đó cũng rất khác nhau.
Riêng về tâm tính, những ưa thích của giới thưởng ngoạn thể truyện ngắn như thế nào? Tại sao các thể văn khác như hồi ký, bút ký không được ưa chuộng bằng thể truyện ngắn? Để hiểu được điều này, nhà văn Mai Thảo đã nhận biết từ rất sớm chất “riêng tây” của truyện ngắn: “Truyện ngắn là một thể văn phải thể hiện trong nó rất nhiều cái riêng tây. Càng có nhiều được những cái riêng tây chừng nào, truyện ngắn càng hay chừng ấy. Những kiệt tác quốc tế về truyện ngắn cho tôi nhìn thấy những cái riêng tây này. Không khí, nhân vật, cách viết, đều là cái chỉ có một. Một nhà văn viết một trăm truyện ngắn hay, 100 truyện đó phải hoàn toàn khác biệt nhau...” (Sách đã dẫn).
“Những kiệt tác quốc tế về truyện ngắn” thường gắn liền với tên tuổi các nhà văn như:
-Guy de Maupassant (1850-1893), nổi tiếng với nhiều truyện ngắn thuộc về đề tài hiện thực;
-Selma Lagerlöf (1858-1940), có 2 tập truyện ngắn được nhiều người nhắc đến: Osynliga länkar (Những xiềng xích vô hình), và Drottningar i Kungahälla (Các nữ vương xứ Kungahalla), ngoài ra nhà văn nữ xứ Bắc Âu còn nổi tiếng với tác phẩm Nils Holgerssons underbara resa gennom Sverige; và En saga om saga och andra sagor. Một vài nhà nghiên cứu văn học đánh giá cao các tác phẩm của Selma Lagerlöf viết về những truyền thuyết, viết về các giá trị văn hoá đượm chất truyền thống...;
-Anton Pavlovich Chekhov (1860-1904), người đọc truyện ngắn rất ưa thích các tác phẩm của Chekhov bởi cách nhìn, cách hiểu của nhà văn bằng đôi mắt từng trải của một người đã học qua ngành nghề y. Nhà văn tuy hành nghề y khoa, nhưng những truyện ngắn của ông đã ‘chuẩn bệnh’ đúng nhiều căn bệnh các nhân vật thời đại;
-Pearl Buck (1892-1973), từng có những tác phẩm viết về Á châu – đề tài thuộc loại hiếm và ít người biết. Peal Buck không chỉ có những truyện ngắn được ưa chuộng, nhà văn nữ từng vinh hạnh lãnh giải văn chương Nobel (năm 1938) còn được nhiều người yêu thich văn học biết đến với văn tài, nghệ thuật viết tiểu thuyết phong phú và hấp dẫn.
... Và còn nhiều nhà văn chuyên viết truyện ngắn trứ danh khác, có lẽ kẻ viết chưa thể một lúc biết hết.

Trong Văn học Việt Nam Hiện đại, nói đến truyện ngắn, người ta thường nhớ đến những truyện ngắn của Nam Cao và nhiều truyện ngắn đặc sắc của các nhà văn Việt Nam nổi tiếng. Truyện ngắn Lão Hạc và truyện ngắn Chí Phèo của nhà văn “kiện tướng” Nam Cao (theo đánh giá của một nhà phê bình.. ), còn “thọ được” đến ngày nay, đúng là những truyện ngắn đích thực, những kiệt tác của văn học Việt Nam hiện đại.
Kỹ thuật viết truyện ngắn của Nam Cao làm người đọc tưởng chừng tác giả kể cho người nghe một câu chuyện bắt đầu từ vài hình ảnh rất bình thường trong cuộc sống. Nhưng những tình tiết nhỏ nhoi trong truyện lại lấp lánh vẻ đẹp rất gần gũi và khiến kẻ thưởng ngoạn dần dần hiểu ra và ưa thích. Ngay đoạn mở truyện ngắn Lão Hạc, nhà văn Nam Cao ‘đưa’ người đọc đến ngay một khung cảnh quá quen thuộc:
“ Lão Hạc thổi cái mồi rơm, châm đóm. Tôi đã thông điếu và bỏ thuốc rồi. Tôi mời lão hút trước. Nhưng lão không nghe...

-Ông giáo hút trước đi.

Lão đưa đóm cho tôi...

-Tôi xin cụ...

Và tôi cầm lấy đóm, vo viên một điếu. tôi rít một hơi xong, thông điếu rồi mới đặt vào lòng lão. Lão bỏ thuốc, nhưng chưa hút vội. Lão cầm lấy đóm, gạt tàn, và bảo:

-Có lẽ tôi bán con chó đấy, ông giáo ạ!

Lão đặt xe điếu, hút. Tôi vừa thở khói, vừa gà gà đôi mắt của người say, nhìn lão, nhìn để làm ra vẻ chú ý đến câu nói của lão đó thôi. Thật ra thì trong lòng tôi rất dửng dưng. Tôi nghe câu ấy đã nhàm rồi. Tôi lại biết rằng: lão nói là nói để có đấy thôi; chẳng bao giờ lão bán đâu. Vả lại, có bán thật nữa thì đã sao? Làm quái gì một con chó mà lão có vẻ băn khoăn quá thế...

Lão hút xong, đặt xe điếu xuống, quay ra ngoài, thở khói. Sau một điếu thuốc lào, óc người ta tê dại đi trong một nỗi đê mê nhẹ nhõm. Lão Hạc ngồi lặng lẽ, hưởng chút khoái lạc con con ấy. Tôi cũng ngồi lặng lẽ. Tôi nghĩ đến mấy quyển sách quý của tôi. Hồi bị ốm nặng ở Sài Gòn tôi bán gần hết cả quần áo, nhưng vẫn không chịu bán cho ai một quyển. Ốm dậy, tôi về quê, hành lý chỉ vẻn vẹn có một va-ly đựng toàn những sách. Ôi những quyển sách rất nâng niu! Tôi đã nguyện giữ chúng suốt đời, để lưu lại cái kỷ niệm một thời chăm chỉ, hăng hái và tin tưởng đầy những say mê đẹp và cao vọng: mỗi lần mở một quyển ra, chưa kịp đọc dòng nào, tôi đã thấy bừng lên trong lòng tôi như một rạng đông, cái hình ảnh tuổi hai mươi trong trẻo, biết yêu và biết ghét... Nhưng đời người ta không chỉ khổ một lần. Mỗi lần cùng đường đất sinh nhai, và bán hết mọi thứ rồi, tôi lại phải bán đi một ít sách của tôi. Sau cùng chỉ còn có năm quyển, tôi nhất định, dù có chết cũng không chịu bán. Ấy thế mà tôi cũng bán! Mới cách đây có hơn một tháng thôi, đứa con nhỏ của tôi bị chứng lỵ gần kiệt sức... Không! Lão Hạc ơi! Ta có quyền giữ cho ta một tí gì đâu? Lão quý con chó vàng của lão đã thấm vào đâu với tôi quý năm quyển sách của tôi...

Tôi nghĩ thầm trong bụng thế. Còn lão Hạc, lão nghĩ gì?..."

(NAM CAO / Truyện Ngắn Nam Cao / Lão Hạc .. )

..
(Mời đọc tiếp..)

Tháng 06. 2011