sổ tay văn nghệ: Thọ Xương hay Thọ Cương

Thọ Xương hay Thọ Cương

Trong một buổi diễn thuyết cho Hội Pháp Quốc Đông Phương Ái Hữu ở Ba Lê ngày 2. 7. 1922, Phạm Thượng Chi giới thuyết Văn học Dân tộc Việt nam bằng câu hát bình dân:

“Gió đưa cành trúc la đà,

Tiếng chuông Thiên Mụ canh gà Thọ Xương”.

Về câu hát này, chúng tôi đã thắc mắc từ lâu: thắc mắc vì không rõ hình thức nguyên thủy của câu hát như thế nào; thắc mắc vì không rõ câu hát này đã bắt nguồn từ một bài thơ của Dương Khuê hay là Dương Khuê đã đem một phần câu hát vào trong bài thơ của mình.

Đây là bài thơ của Dương Khuê, nhan đề “Hà Nội tức cảnh”; trong cuốn “Dương Khuê” của Nguyễn Duy Diễn:

Hà Nội tức cảnh

Phất phơ cành trúc trăng tà,

Tiếng chuông Trấn-Võ, canh gà Thọ-Xương.

Mịt mù khói tỏa ngàn sương,

Dịp chày An-Thái, mặt gương Tây-Hồ.

I. CANH GÀ THỌ XƯƠNG

Trong câu hát cũng như trong bài thơ, có một địa danh được nhắc đi nhắc lại là Thọ-Xương. Vậy Thọ-Xương là nơi nào? Tại sao ở Hà Nội cũng có, mà ở Huế cũng có? Chúng tôi sẽ lầ lượt đưa ra mấy tài liệu chính xác có thể làm sáng tỏ vấn đề.

Về địa danh Thọ-Xương, chúng tôi đọc thấy địa danh này trong bài: “La pagode Lý-Quốc-Sư, traduit du texte viêtnamien de M. Trần-Hàm-Tân par Maurice Durand” trong tạp chí “Dân Việt Nam” (Le peuple Viêtnamien) số 3, xuất bản vào tháng 8. 1949, bài này khởi đầu bằng câu:

“Ở giữa thành phố Hà Nội, trong khu Nhà Thờ, đích là phường Tiên-Thị, thuộc Tổng Thuận-Mỹ, Huyện Thọ-Xương, Phủ Hoài-Đức, cựu tỉnh Hà Nội, có một ngôi đền, thờ vị Quốc Sư đời nhà Lý. Người ta truyền rằng ngôi đền này có từ đời ấy (1010-1225)”.

Chúng tôi cũng thấy ghi chép và chú gỉải rõ ràng địa danh Thọ-Xương trong quyển “Tỉnh Hà Nội”, chương Trí Kiên duyên cách (Dựng đặt đổi thay), trong bộ Đại Nam Nhất Thống Chí, như sau:

Huyện Thọ-Xương ở cách phủ Phụng Thiên 9 dặm, về phía Đông Nam; Đông Tây xa nhau 2 dặm. Nam Bắc xa nhau 9 dặm. Mặt Đông đến địa giới huyện Gia Lâm (thuộc tỉnh Bắc Ninh), đối ngạn với sông Nhị-Hà, là 1 dặm. Mặt Tây đến địa giới huyện Vĩnh-Thuận là 1 dặm.

Mặt Nam đến địa giới huyện Thanh-Trì (thuộc phủ Thường-Tín) là 6 dặm.

Mặt Bắc đến địa giới huyện Đông-Ngàn (thuộc tỉnh Bắc Ninh), đối ngạn với sông Nhị Hà, là 3 dặm. Về đời Hán là huyện Long Biên, đến đời Tống-Hiếu-Tôn (454-457) mới trích đặt ra huyện Tống-Bình. Sau đổi ra quận Tống-Bình. Đến thời nội thuộc nhà Minh (1414-1427) đổi là huyện Đông-Quan. Đến đời Quang Thuận (1460-1470) triều Lê Thánh Tôn, đổi lại là Vĩnh Xương. Sau cùng mới đổi là Thọ-Xương. Đến đời Gia Long triều Nguyễn, huyện này do phủ Hoài Đức kiêm lý. Đến năm Minh Mạng thứ 12 (1831), mới đặt chức Tri huyện, đổi làm thông hạt, lĩnh 8 tổng, có 115 thôn phòng.

Theo hai tài liệu trên, chúng ta thấy rằng Thọ-Xương ở Bắc Việt, vùng Thăng Long (Hà Nội). Huyện Thọ-Xương gồm từ khu vực Nhà Thờ Lớn Hà Nội ra tới Đồn Thủy. Như thế thì “tiếng chuông Thiên-Mụ” và “canh gà Thọ-Xương” khó mà đi đôi với nhau cho được. Vì lẽ đó, câu hát bình dân để cho hợp với phong cảnh Thăng Long nghìn năm văn vật; phải mang hình thức:

“Gió đưa cành trúc la đà,

Tiếng chuông Trấn-Vũ, canh gà Thọ-Xương”.

II. TIẾNG CHUÔNG TRẤN-VŨ

Trấn-Vũ đây là đền Trấn-Vũ, Tức Quán Trấn-Vũ, thờ Huyền-Thiên Trấn-Vũ. Đền này ở đầu đường Cổ-Ngư, cũng gọi là đền Quan-Thánh, Hà Nội. Nguyên trước, vị thần này là một đạo sĩ ở núi Vũ Đang và tên gọi là Chấn-Vũ, một vị Thái Tử của nước Tinh Lạc (một nước của tiên ở giữa biển, về phía tây nước Nguyệt-Chi, hoặc Nhị-Chi), thuộc Ân Độ, vào thời của Hoàng-Đế (2697-2596 trước Tây Lịch), bên Trung Hoa. Thần Chấn-Vũ sang nước Nam bày trừ những quỉ quái ở núi Vũ Đang thuộc làng Thuy Lôi, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh (Bắc Việt); cho nên người ta cũng có dựng đền thờ thần là đền đức Vũ-Đang Nguyên-Quân.

Sách “Lĩnh nam Trích-Quái” có chép rằng lúc đầu đời vua Thái-Tổ nhà Lý (1010), người ta có dựng một cái đền thờ ở gần Hồ Tây, để thần khư trừ các loại tinh cáo trắng chín đuôi phá hoại dân cư vùng này. Do đó, người ta ước đoán rằng quan Trấn-Vũ đã có từ thời nhà Lý, như có thấy ghi chép trong các bia xây dựng năm thứ 10 đời Tự-Đức (1857) và năm thứ 5 đời Thành-Thái (1893).

Theo Đại Nam Nhất Thống Chi, quyển “Tỉnh Hà-Nội”, mục Tự-quán, Quán này ở phường Thụy-Chương, huyện Vĩnh-Thuận. Thờ đức Trần-Thiên-Chân Vũ-Đế-Quân dựng từ niên hiệu Vĩnh-Trí đời Lê (1676-1680). Đến khoảng năm niên hiệu Chính-Hòa (1704) có sửa lại, và đúc tượng đồng cao 8 thước 2 tấc ta, cân nặng 6.600 cân, tay mặt thì chống gươm trên lưng con rùa, có con rắn quấn chung quanh. Thần rất linh thiêng. Ông Trạng-Nguyên Đặng-Công-Chất có soạn bài văn khắc vào bia. Đây trước nguyên là Trần-Võ-Quán, đến triều Nguyễn năm Minh Mạng thứ hai (1821) vua ngự du Bắc tuần có cúng vào đền 50 lạng bạc. Đến năm Minh Mạng 21 (1840) mới đổi là Trấn-Võ-Quán và sai quan đến tế, lại để cúng một áo tơ lông vàng. Đến năm Thiệu-Trị thứ hai (1842), vua lại ngự giá tuần hành ra chơi, có cúng một đồng tiền vàng và một áo lông tơ vàng, lại cấp cho một biển đồng khắc bài thơ ngự chế và cúng một đôi câu đối vóc. Xét ở Việt-sử thời vua An-Dương-Vương nước Thục, thì có con tinh gà trắng và phục quỷ cứ thường lui tới ở núi Thất Diệu-Sơn Thần mới hiển thánh ở núi Xuân-Lôi thuộc tỉnh Bắc Ninh trừ được hết những quái đảng ấy. Vua mới lập miếu ở cửa Bắc Đô-Thành để thờ, phía sau quán có đền thờ đức Văn-Xương đế quan.

Quán Trấn-Vũ đã được xếp hạng cố tích do Nghị Định ngày 16. 5. 1925 và được giao cho Viễn-Đông Bác-Cổ Học-Viện trông coi. Năm 1941, Viện này có cho đặt hai con voi ở cửa đi vào (*).

Trở về câu hát bình dân nói trên, chúng ta rời xứ Bắc vào miền trung, viếng thăm chùa Thiên-Mụ.

III CANH GÀ THỌ-KHƯƠNG

Chùa Thiên-Mụ là cổ tích có lẽ xưa nhất của người Việt tại miền Thuận Hóa. Đại-Nam Nhất-Thống- Chí chép rằng năm Tân-Sửu (1601), Thái tử Gia-Dụ Hoàng-Đế, tức Nguyễn-Hoàng, ngự hành đến xã Hà-Khê, thấy có gò bằng đột-khởi, hình như đầu rồng ngó lại, trước có trường giang, sau có bình hổ, cảnh trí giai-thắng, nhân đó vua hỏi người ở đây, họ bảo rằng: “Gò này rất linh dị, tương truyền khi xưa có người ban đêm trông thấy một bà già mặc áo dỏ quần xanh, ngồi trên gò ấy nói: “Đáng lẽ có ông chân-chủ đến làm chùa chỗ này cho tụ linh khí để củng cố long mạch”. Nói xong, bà biến đi mất, nhân đó mới gọi là núi Thiên-Mụ. Vua nhận cho chỗ ấy có linh khí, bèn dựng chùa đặt tên là chùa Thiên-Mụ. Đời Hiền-Vương Nguyễn-Phúc-Tần, năm 1665, có trùng tu chùa. Đời Quốc-Chúa Hiếu-Minh Nguyễn-Phúc-Chu, năm 1710, có đúc chuông lớn, năm 1715 có chế bi-văn khắc vào đá dựng nơi bên sông.

Theo “Ô-Châu Cận-Lục” của Dương-Văn-An, chùa này ở phía Nam xã Hà-Khê, huyện Hương-Trà, ở trên đỉnh núi, dưới gối dòng sông, ngoài ba nghìn thế giới, xa nơi trần tục, trong gang tấc mà gần chốn thiên trì, khách tản bộ đến nơi du ngoạn, tự nhiên phát thiên tâm, tiêu tục lự, ấy là cảnh trí Phương-Trượng vậy.

Từ bên chùa Thiên-Mụ nhìn sang bên kia sông Hương là gò Long-Thọ.

Gò Long-Thọ, ở xã Nguyệt-Biểu, huyện Hương-Thủy, gò dựa bờ phía Nam sông Hương, đối diện với gò Thiên-Mụ. Tên cũ là Thọ-Khang Thượng-Khố. Danh từ Thọ-Khang cũng có thể đọc trại là Thọ-Khương; vì thế mà câu ca bình dân nói trên cũng có khi mang hình thức như sau:

Gió đưa cành trúc la-đà,

Tiếng chuông Thiên-Mụ, canh gà Thọ-Khương.

Tương truyền trên gò này xưa kia có nhà cửa, và người ta đã từng đem tạm quàn ở đây, những quan tài của:

-Anh-Tông Hiếu-Nghĩa Nguyển-Phúc-Trân (1687-1691);

-Hiến-Tông Hiếu-Minh Nguyễn-Phúc-Chu (1691-1725);

-Túc-tông Hiếu-Ninh Nguyễn-Phúc-Trù (1725-1738) và

-Thế-Tông Hiếu-Võ Nguyễn-Phúc-Khoát (1738-1765)

cho nên cũng có người sửa đổi câu hát bình dân như sau:

Gió đưa cành trúc la-đà,

Tiếng chuông Thiên-Mụ, canh gà Thọ-Cương.

Xem như trên, chúng ta thấy có một câu hát bình dân có thể “di cư” từ Bắc chí Nam, xa xuôi ngàn dặm, và được tu chính tùy theo phong cảnh, thủy thổ, trạng huống và tâm sự của người đương thời.

Nói một cách khác, những câu hát bình dân cũng phát sinh, trưởng thành, di chuyển và biến hóa như những sinh vật. Những câu hát ấy cũng theo con người mà đi đây đi đó, khi thì qua khe lội suối, khi thì leo núi băng ngàn, từ Thăng Long tới Thuận Hóa, rồi lần theo bờ biển Nam Hải để cập bến Cửu Long Giang, cùng chia sẻ ngọt bùi với đoàn người phiêu lưu mạo hiểm.

Và một khi đến xứ Đồng Nai, câu hát bình dân kia hẳn phải biến hóa phần nào cho hợp với cảnh tình, thủy thổ, để mang lấy hình thức cuối cùng và mới mẻ của nó là:

Gió đưa cành trúc la-đà,

Tiếng chuông Xá-Lợi, canh gà Thủ-Thiêm.

THÁI VĂN KIỂM

(*) Chúng ta không nên nhầm lẫn Đền Trấn-Vũ với Chùa Trấn-Quốc. Chùa này ở bán đảo gần giữa Hồ Tây, trước gọi là An-Quốc, xây trên bãi cát ở phía Bắc cầu Long-Biên bây giờ. Về sau bị lụt năm 1615, tức là năm thứ 16 đời Hoàng-Định nhà Lê (1600-1619), dân phường Yên-Phụ (sau sáp nhập hộ thứ nhất thành phố Hà Nội) mới dời vào dựng trên nền cũ đền Hàm-Nguyên của nhà Trần (trên bãi rùa phía Đông-Nam hồ). Đến đời Chính-Hòa (1680-1704), người ta đổi tên chùa làm Trấn-Quốc; tên này đến đời Thiệu-Trị, vào năm 1842, lại đổi làm Trấn-Bắc, hiện còn biển sơn thếp vàng ghi tên chùa của vua ban, như dân chúng vẫn thường quen gọi là chùa Trấn-Quốc.

**********************

* Vài nét về TÁC GIẢ:

THÁI VĂN KIỂM

Bút hiệu: Tân-Việt-Điểu, Bao-La Cư-Sĩ, Hương-Giang Tư-Mã; sinh tại phường Trung Hậu, hồ Tịnh Tâm, Huế; quê quán: Làng Bao La, huyện Quảng Điền, tỉnh Thừa Thiên, Việt Nam.

Học vấn:

-Tiến sĩ Đông Phương Học, Paris, 1981

-Tiến sĩ Quốc Gia Văn Chương

-Chủ bút Văn Hóa nguyệt san; Chủ biên Văn hóa Tùng thư (1955-1962).

-Tác giả thiên phóng sự Thám hiểm động Phong-Nha, giải nhất, HàNội 1942.

-Tác giả các quyển: Cố-đô Huế (1960), Đất Việt Trời Nam (1961), Việt Nam nhân vật chí vựng biên (cùng Hồ Đắc Đoàn), Việt Nam Gấm Hoa (1996).

Và nhiều tác phẩm viết bằng Ngoại Văn.

**********************

*Bài biên khảo Thọ Xương hay Thọ Cương của tác giả THÁI VĂN KIỂM, đã được đăng tải trên một tạp chí Việt ngữ có nhiều đọc giả tại Âu châu và tạp chí Văn Nghệ Ngày Nay số 2, ấn bản tại Thụy Điển, tháng 6 năm 2001 đã tuyển chọn đăng ..

sổ tay văn nghệ

Thứ Năm, 18 tháng 10, 2012

Thọ Xương hay Thọ Cương

Không có nhận xét nào:

Nhãn

Giới thiệu về tôi